शेर्पा भाषा

यदि कुनै शेर्पाले शेर्पा भाषा बोलेन भने शेर्पा जातिबाट बाहिरीएको बुझ्न सकिन्छ भन्ने हेतुलाई स्मरण गर्नु पर्ने बेला भएको छ । शेर्पा भाषाको आफ्नै अस्तित्व छ । शेर्पा भाषाको आफ्नै पहिचान छ । शेर्पा भाषा आफैमा परिपक्व छ । शेर्पा भाषाको आफ्नै विशेषता छ । अरु भाषामा भन्दा पनि शेर्पा भाषामा मान मर्यदाको शब्द अति धेरै छ । शेर्पा भाषा बोल्दा कुनै शब्द नपुगेर अरुको शब्द प्रयोग गर्नु पर्ने त्यस्तो गा¥हो अवस्था छैन । यो नै शेर्पा भाषाको विशेषता हो । शेर्पा भाषा र लिपिको आफ्नै महिमा, गरिमा र इतिहास छ । भाषा मानवीय सामाजिक वस्तु हो । हामीले यसको प्रयोग भाषिक समुदायका समाजमा गर्नु पर्छ । भाषा विचार, अनुभूति र अनुभवलाई आदान–प्रदान गर्ने माध्यम हो । त्यसै कारणले गर्दा मलाई विश्वास छ कुनै पनि शेर्पा ले आफ्नो भाषा र लिपि प्रति गौरवमय स्नेह किन नगर्ला ?

यस आधुनिक युगमा शेर्पा भाषालाई आधुनिकीकरण सबभन्दा चुनौतीको विषय बनेको छ । दिनपरदिन ज्ञान, विज्ञान र प्रविधिका क्षेत्रमा नयाँ नयाँ अनुसन्धान, नयाँ चीजबीज र सिद्धान्तको प्रतिपादन र प्रचलन भइरहेका छन् । फलस्वरुप हाम्रो समाजमा नयाँ धारणा र विचारहरु उपस्थित भइरहेका छन् । ती जुनसुकै भाषाको माध्यमबाट आएको भए पनि त्यसलाई शेर्पा समाजमा प्रभाव पर्ने लोकप्रिय माध्यम नै शेर्पा भाषा हो । त्यसैले यसलाई सुसम्पन्न र शुद्धीकरण गराउन सकिए मात्र समाजले सहज रुपमा आफूलाई चाहिने ज्ञान र सीप लिन र प्रयोग गर्न सक्ने हुन्छ । आफुले अध्ययन गरेका ज्ञान र सीपलाई शेर्पाभाषाबाट हस्तान्तरण गर्ने बानीलाई वृद्धि गर्दै विकास गर्न सके, परिवर्तन गर्न सके, अवश्य पनि शेर्पा भाषाको विकास हुने र भाषा पनि आधुनिक ज्ञानगुनले सम्पन्न हुने र हामी पनि ठोस गहकिलो बन्दै जाने सम्भावना रहन्छ । नत्र विदेशी भाषाबाट सिकेको ज्ञान विदेशी सोचको सेरोफेरोमा नै सीमित रहने हो भने हाम्रो अभिव्यक्ति पनि भुत्ते भइरहने र दिनानुदिन बिनाश हुदैजाने डर, त्रास रही रहन्छ ।

विश्वमा कयौं भाषाहरु छन् । सामान्यत भारतमा गौतम बुद्धले प्रवचन गर्नु हुँद ३६० सम्म मातृभाषाहरु थिए भने नेपालमा पनि (The 2011 National census lists 123 language spoken as a mother tongue) सन् २०११ को राष्ट्रिय जनगणनामा मातृभाषाको रुपमा १२३ भाषा देखिएका छन् । ती सबै भाषाहरु आ–आफ्नै गाउँठाउँको रितीरिवाज, परम्परा, गतिविधी, परिस्थिति र श्रीसम्पत्ति आय आर्जनगर्नु इत्यादी धेरै कुरामा एकरुप देखिदैन ।

भाषाका दुई रुप हुन्छन् । मौखिक र लिखित । मौखिक भाषा ध्वनि वा बोलीको माध्यमबाट व्यक्त हुन्छ भने लिखित भाषा लिपिका माध्यमबाट प्रकट हुन्छ । हाम्रो आफ्नै भाषा छ । हाम्रो आफ्नै लिपि छ । हाम्रो आफ्नै व्याकरण छ । शब्द मानव चेतनाको प्रस्तुति हो र शब्द संयोजनबाटै भाषा निस्सृत भइ समाजको विकासमा बौद्धिक आधार बन्न पुग्दछ । भए पनि आजकल सार्वसधारणले प्रयोग गर्न छाडेर हाम्रो लिपि शास्त्र र सुत्रमा मात्र सिमीत छ । तिब्बत र भुटानमा भने सार्वसधारण बिच पनि राम्रै प्रयोग गरी रहेका छन् भने भारतका केही प्रदेश र नेपालका पहाडी भेगमा पनि कोही, कसैले आफ्नै सम्भोटा लिपि प्रयोग गरी रहेको देखिन्छ ।

यसमा शेर्पा भाषा र लिपिको कुरा गर्नु पर्दा शेर्पा भाषाको क्रमिक विकास हुदै जानुको सट्टामा अप्रयोगकै कारण विदेशी भाषा र लिपिको संङ्क्रमण हुनगइ शेर्पा भाषाले आफ्नो मौलिक विशिष्ठ रुपलाइ धमिल्याउदै गएको अनुभव भएको अवस्था छ ।

भाषा मानवीय सामाजिक वस्तु हो । हामीले यसको प्रयोग भाषिक समुदायका समाजमा गर्नु पर्छ । भाषा विचार, अनुभूति र अनुभवलाई आदान–प्रदान गर्ने माध्यम हो भनी पुनः तपाईहरुलाई जागरुक गराउदछौं । हामी शेर्पाहरुको भाषाले पनि आफ्नै अस्तित्व भोगिरहेका छन् । यसको आफ्नै पहिचान छ । शेर्पा भाषा आफैमा परिपक्व छ । शेर्पा भाषाको आफ्नै विशेषता छ । अरु भाषामा भन्दा पनि शेर्पा भाषामा मान मर्यादाको शब्द अति धेरैछन् । शेर्पा भाषा बोल्दा कुनै शब्द नपुगेर अरुको शब्द प्रयोग गर्नु पर्ने त्यस्तो गा¥हो आवस्था छैन । यो नै शेर्पा भाषाको विशेषता हो । मलाई विश्वास छ शेर्पा भाषा र लिपिको आफ्नै महिमा, गरिमा र इतिहास छ । त्यसैले कुनै पनि शेर्पाले आफ्नो भाषा र लिपि प्रति गौरवमय स्नेह किन नगर्ला ?

सामान्यत विश्वकै र विशेष गरेर शेर्पाको भाषा, लिपि नष्ट हुन नदिइ दिनदिनै बृद्धि गरेर फैलाउनुको निमित्त केही उपायहरुलाई नित्य परिश्रम गर्नु आवश्यक भए जस्तै शेर्पाहरुको भाषा र लिपि नष्ट हुनु नदिनुकोलागि यस अवस्थामा धर्म शास्त्र र सुत्र बाट ज्ञान लिनु पर्ने आवश्यकता देखिन्छ ।

सन् १०३८ देखि प्रयोग भएको परिष्कारमुखी शेर्पा भाषाको लेखोटबाट हालसम्मको प्राप्त शेर्पा भाषा लगभग १००० वर्ष प्राचीन रहेको प्रमाण हो । अझै कति वर्ष त्यस अघि प्रचलन भई लेख्य रुपमा आयो होला ? यस्तो भाषिक विचलनको अवस्थामा हामी शेर्पाहरुले नै केही गरेनौ भने । अरु जातले जतिसुकै प्रयास गरे पनि शेर्पा भाषाको प्रगति हुन सक्दैन ।

शेर्पा भाषा आफैमा परिपक्व छ भन्ने विषयलाई अलिकती स्पष्ट पार्नु पर्दा नेपालमा १२५ सम्म जात र १२३ भाषा रहेको मध्ये शेर्पाहरु पनि नेपालको एक पुरानो जात र भाषामा गनिन्छ । उनिहरुको भाषा तिब्बत को पुरानो भाषा संग धेरै मिले पनि बोल्ने शैलीमा फरक भएको कारणले निकै फरक देखिन्छ । जस्तैः माटो, पानी, आगो, हावा । (स, क्षु, मे, लुङ) ས་ཆུ་མེ་རླུང་། डाँड, द्वीप, घर, गृह । (री, लीङ, खङ, ख्यीम) རི་གླིང་ཁང་ཁྱིམ། बाख्रा, भेडा, घोडा, याक । (र, लुक, त, यक) ར་ལུག་རྟ་གཡག། बाघ, चितुवा, सिंह, भालु । (तक्, जीक्, सेङ्गे, तोम्) སྟག་གཟིག་སེངྒེ་དོམ། टाउको र हात (गो तङ लक्पा) མགོ་དང་ལག་པ། इत्यदी तिब्बती भाषा संग मिल्छन् । भए पनि जुनलाई आउला (दावालाई आउला) ཟླ་བ་ལ་ཨའུ་ལ། रमीतलाई ल्हेर्मु (तेत्मोलाई ल्हेर्मु) ལྟད་མོ་ལ་ལྷེར་མུ། ठूलोलाई गर्पु (क्षेन्पोलाई गर्पु) ཆེན་པོ་ལ་སྒར་པུ། सानोलाई टीक्पे (क्षुङ्ङुलाई टिक्पे) ཆུང་ངུ་ལ་པྲིག་པེ། भ¥याङलाई टापा (थेम्केला टापा) ཐེམ་སྐས་ལ་ཀྲེས་པ། जस्त शब्दहरु चाहिँ तिब्बत को नयाँ र पुरानो कुनै पनि भाषामा नदेखिएको भाषा शेर्पा समाजमा सबैले मौखिक बोलीचालीमा रहेकोहरु चाहिँ शेर्पा जातिय भाषा जनाउने भाषाको मुख्य रुपमा देखिन्छ । यसो भए पनि व्याकरणको नियम भने प्रायः जसो एउटै हो ।

हाम्रो शेर्पा भाषामा मान मर्यदाका शब्दहरु अति धेरै छन् । त्यसैले पनि शेर्पाभाषा विश्वासनीय स्रोतको रुपमा देखिन्छ । जस्तैः
टाउको गो, उ ।
कपाल ह्र, उटा ।
अनुहार च्यङा, ङोदोङ् श्यल ।
आँखा मीक, च्येन् ।
कान नम्ज्योक, ञ्येन ।
नाक नाँउ, श्यङ ।
मुख ख, श्यल ।
जिब्रो च्येलक्, ज्यक् ।
दाँत स, छेम ।

इत्यादी धेरै मान मर्यदाको शब्दहरु भएको र शेर्पा भाषा बोल्दा पनि कडा स्वभावको नभएर नरम मिठो बोलीमा बोलिन्छ ।