“बुद्धको मार्गमा” तीर्थयात्रा कार्यक्रम

बिहानको खाजा खाएर हामी बुद्धको जन्मस्थल र लुम्बिनीका अन्य ऐतिहासिक स्थलहरूको दर्शन भ्रमण गर्नेछौं । शाक्यमुनि बुद्ध वा गौतम बुद्ध, बौद्ध धर्मको मध्यम मार्गका संस्थापक, ईसापूर्व छैठौं शताब्दीमा यस पवित्र स्थानमा जन्मेका थिए । बौद्ध इतिहासका अनुसार, मायादेवीले ५६४ ई.पू. (नेपाल र श्रीलंकाको मान्यता अनुसार ६२३ ई.पू.) को पूर्णिमाको दिन देवदहमा आफ्नो माइतीघर जाने क्रममा राजकुमार सिद्धार्थ गौतमलाई जन्म दिएकी थिइन् । प्रसव पीडा महसुस गर्दै उनीले रूखको हाँगामा समातिन् र भविष्यका बुद्ध राजकुमार सिद्धार्थ गौतमलाई जन्म दिइन् ।

२४९ ईसापूर्वमा सम्राट अशोकले आफ्नो २० औं जन्मदिनमा लुम्बिनीको भ्रमण गरे । उक्त अवसरमा लुम्बिनीको चारैतिर चारवटा स्तूपहरू निर्माण गरे, जसमा एउटा सङ्केत स्तम्भ खडा गरे, जसलाई पछि अशोक स्तम्भ भनिन्छ । सम्राट अशोकद्वारा खडा गरिएको सङ्केत स्तम्भमा “बुद्ध शाक्यमुनि भगवान यहाँ जन्मेका थिए” “पियादसी राजा” (अशोक) को जस्को अर्थ “देवताहरूको प्रिय राजा” कुँदिएको छ ।

लुम्बिनी सयौं वर्ष हराएरपछि चिनियाँ तीर्थयात्री फा जियान को महत्वपूर्ण यात्रा विवरण अनुसार १८९५ मा जर्मन पुरातत्वविद् डा. फुहरर र खड्ग शमशेरबाट पुनः पत्ता लगाइएको थियो । लुम्बिनीको पहिचान अशोक स्तम्भको शिलालेखद्वारा गरिएका थिए । बुद्धको जन्मस्थल सन् १९९७ देखि मात्रै युनेस्कोको विश्व सम्पदा स्थलको रूपमा तोकिएको छ ।

आजकल, लुम्बिनीमा चीन, जापान, श्रीलंका, म्यानमार, जर्मनी, थाइल्याण्ड र कोरिया समेतका देशहरूले आ–आफ्नो वास्तुकलाको आकर्षणमा गोन्पाहरु निर्माण गरेका छ । त्यसैले हामी तीमध्ये धेरैजसोको भ्रमण गर्नेछौं । साथै विश्व शान्ति स्तुपा र लुम्बिनी संग्रहालयको पनि भ्रमण गर्नेछौं र यहाँ २६०० वर्ष पहिले के भयो भन्ने बारेमा आफ्नो बुझाइलाई बढाउने छौं ।

दिउँसो खानापछि लुम्बिनीबाट २९ किलोमिटर पश्चिममा रहेको प्राचीन शहर कपिलवस्तुको भ्रमण गर्नेछौं । यस जिल्लालाई अहिले प्राचीन शाक्य राज्य, कपिलवस्तुको नाम दिइएको छ । कोसल राज्यका निर्वासित राजकुमार र राजकुमारीहरू वास्तविक तिलौराकोटमा स्थापित हुन सुझाव दिने महान् ऋषि कपिलबाट कपिलवस्तु नाम प्राप्त भएको मानिन्छ । कोसललाई शाक्य शाही वंश र तिनीहरूको साम्राज्यको रूपमा चिनिन्थ्यो । यो पवित्र स्थान जहाँ राजकुमार सिद्धार्थले राजकुमारको रूपमा आफ्नो सांसारिक जीवनको पहिलो २९ वर्ष बिताएको ठाउँ हो र गौतम बुद्धभन्दा पहिला दुईवटा बुद्ध उत्पादन गर्ने क्षेत्र हो । उनले २९ वर्षको उमेरमा आफ्नो राजकुमार, दरबार र राज्य त्याग गरे र एक भिक्षु बने । उहाँले मूलतः मनुष्यको दुःख पीडा जस्तैः जन्म, बुढापन, बिमारी र मृत्युबाट कसरी छुटकारा पाउने भन्ने तथा स्वतन्त्र विचार, मानवता, स्वतन्त्रता, समानता, भ्रातृत्व, शान्ति र अहिंसाको गतिशील सन्देश सम्पूर्ण मानव जातिमा फैलाउनुभयो । बुद्धले अन्तिम साससम्म सम्पूर्ण मानव संसारको चेतनालाई परिवर्तन ग¥यो, र हाल पनि जारी छ । कपिलवस्तु बुद्धको पछिल्ला विभिन्न भ्रमणहरूसँग सम्बन्धित एक पवित्र स्थान पनि हो ।

हामी तौलिहवाबाट ३ किलोमिटर दक्षिणमा रहेको निग्रोधरमाको पुरानो स्थल कुदान स्तूपाको पनि भ्रमण गर्नेछौं । कुदानलाई हाल कुदान वा लोरी–की कुदान भनिन्छ । शाक्यमुनि बुद्धले बुद्धत्व प्रप्त गरेपछि यहाँ आफ्नो बुबा राजा शुद्धोधनसँग पहिलो पटक भेटेका थिए र कुदान स्तूप यस महान घटनाको सम्झनामा निर्माण गरिएको थियो । यो शाक्यमुनि बुद्धको पाँच मज्जिमनिकाय सुत्त प्रवचनको पवित्र स्थान पनि हो । मौर्य, सुङ्ग, कुषाण र गुप्तकालमा स्तूपको जीर्णोद्धार र पुनस्र्थापना गरिएको थियो । यस ठाउँलाई काकुसन्ध बुद्ध र कोणागमन बुद्धको जन्मस्थलको रूपमा पनि चिनिन्छ । काकुसन्ध बुद्ध ईस पूर्व ८०० (भद्रकल्पका प्रथम बुद्ध), कोणागमन (भद्रकल्पका दोस्रो बुद्ध), कसपा (भद्रकल्पको तेस्रो बुद्ध), गौतम (भद्रकल्पका चौथो र वर्तमान बुद्ध) र मैत्रेय (भद्रकल्पको पाँचौं र भावी बुद्ध) हरु हुन् । प्रारम्भिक चिनियाँ यात्रुहरू फा–सिएन (सातौं शताब्दी ईस्वी) र ह्युएन त्साङ (पाँचौं शताब्दी ईस्वी) ले निग्रोधरमा राजा शुद्धोधनद्वारा भगवान बुद्ध शाक्यमुनिको आगमन र स्वागत सहित विभिन्न घटनाहरू आफ्नो यात्रा विवरणमा वर्णन गरेका छन् ।

अन्य महत्वपूर्ण स्थानमा राहुला स्तूप हुन्, जुन बुद्धका छोरा राहुललाई एक श्रमनेरको रूपमा मठमा स्वीकार गरिएको घटनाको सम्झनामा निर्माण गरिएको थियो । उक्त स्तुपको शीर्षमा अष्टभुज शिव मन्दिर पनि छ, जुन पछि हिन्दुहरूले बनाएका हुन् । नजिकै निग्लिहवामा अर्को अशोक स्तम्भ छ । हामी दर्शन भ्रमण पूरा गरेर लुम्बिनी फर्किनेछांै र खाना खाएर अर्को रात यस पवित्र स्थानमा बिताउने छौं ।

बिहानको खाजापछि, श्रावस्तीको लागि गाडीको यात्रा सुरु हन्छ । श्रावस्ती बौद्ध धर्मावलम्बीका आठ पवित्र तीर्थस्थलमध्ये एक हो । श्रावस्तीमा तपाईंले पुरातन स्तुपहरू, साहेत मेहेत भनिने बौद्ध स्थलहरूको विशाल भग्नावशेषहरू, अंगुलीमारको गुफा र सुजाताको घरको दर्शनीया भ्रमण गर्नुहुनेछ ।

बुद्ध धर्मावलम्बी चिनियाँ यात्रु फाहियानले लेखेका यात्रा विवरणको आधारमा सर अलेक्ज्याण्डर कनिङ्घमले १८६३ मा श्रावस्तीको पहिचान गरेको नै वर्तमान साहेत–महेत श्रावस्ती हो ।

फाहियानले लेखेका छन् कि गन्ध (सुगन्ध) कुटी वरिपरि सदाबहार रुखका जङ्गल थिए । रङ्गीबिरङ्गी फूलहरु फुलेका थिए र फूलहरुका गन्धका कारण वातावरण एकदमै राम्रो थियो । त्यसैले यो पवित्र ठाउँको नाम गन्ध कुटी रहन गएका थिए ।

गन्ध कुटी जेतवनको बीचमा थियो र बुद्धको बास गन्ध कुटीमा थियो । बुद्ध धेरैजसो समय यहीँ बस्नुहुन्थे । बुद्धले धेरैजसो बोल्नु भएको पनि यहीँ थियो । फाहियानको विवरण अनुसार बुद्धले सबैभन्दा बढी २५ वर्षको समय यहीँ बिताउनु भएको र बुद्धले सबैभन्दा बढी ८४४ सुत्तको उपदेश यहीँ दिनु भएको बताएका थिए ।

फाहियानकै अनुसार यसै जेतवनभित्र अनाथपिण्डिकाले भिक्षुहरूका लागि विश्रामगृहहरू पनि बनाएका थिए । १९औं नम्बरको ध्यान कक्षबाट जगमा गाडिएको अवस्थामा तामाको पाता फेला परेका थिए र जस्मा जेतवन लेखिएको थिए । यसै तामाको पाताले स्पष्ट ग¥यो कि असली जेतवन यहाँ मात्रै हो नत्र जेतवनलाई जताततै खोजिँदै थियो ।

तामाको पाता साँढे दुई फिट अग्लो माटोको बक्समा भेटेको थियो र तामाको पाता १८ इञ्च लामो, १४ इञ्च अग्लो र चौथाई इञ्च बाक्लो रहेको र त्यसमा २७ लाइन लेखिएका बताइएको छ । सो तामाको पाता गहडवाल नरेश गोविन्दचद्रले संवत ११८६ आषाढ पूर्णिमाको दिन, सोमबार, तामाको पाता वाराणसीबाट जारी गरी चडाएका थिए । आषाढ पूर्णिमा गुरु पूर्णिमा हो र यसै दिन बुद्धले पहिलोपटक सारनाथमा ज्ञान दिनुभएको थियो । ठ्याक्कै यही गुरुपूर्णिमाको दिन राजा गोविन्दचन्द्रले बुद्ध र बौद्ध भिक्षुहरुलाई गुरु मानेर ६ गाउँको आम्दानी जेतवनको भिक्षु संघलाई दान गरेका विवरण तामाका पातामा उल्लेख थिए ।

बिहानको खाजापछि, कुशीनगरसम्मको गाडीको यात्रा विभिन्न बस्तीहरु र गोरखपुर शहर पार गर्दै गरिन्छ । श्रावस्ती पुगेपछि दिउँसो, तपाईंलाई महापरिनिर्वाण मन्दिर र रामभर स्तूपाको दर्शन भ्रमणमा लगिने छ । रामभर स्तूप त्यो पवित्र स्थान हो जहाँ भगवान बुद्धले आफ्नो अन्तिम उपदेश दिए र भने, “सबै चीजहरू नास हुनुपर्छ । क्षयको विरासत सबै चीजहरूमा छ” । कुशीनगर एक महान बौद्ध अनुयायी मौर्य राजा अशोकको अधीनमा एक महत्वपूर्ण केन्द्र थियो । रामभर स्तूपा कुशीनगरको सबैभन्दा महत्वपूर्ण स्थलचिन्ह हो, र स्तूपलाई ५४३ ईसा पूर्वमा भगवान बुद्धको दाहसंस्कार गरिएको ठाउँमा निर्माण गरिएको भनिन्छ । एक प्राचीन बौद्ध ग्रन्थले यस स्तूपलाई ‘मुकुट–बन्धन चैत्य’ भनिएको छ ।

महापरिनिर्वाण मन्दिर कुशीनगरको अर्को आकर्षण हो, जहाँ भगवान बुद्धको विशाल मूर्ति महापरिनिर्वाण स्थितिमा छ । यसमा बुद्धको ६.१० मिटर लामो मूर्ति सुतेको अवस्थामा राखिएको छ । यो मूर्ति १८७६ को उत्खननका क्रममा फेला परेको थियो । महापरिनिर्वाण मुद्रामा दाहिने पारी शायनमा रहनु भएको बुद्ध मूर्ति चुनार बलौटे ढुङ्गाबाट कुँदिएको छ । मूर्तिमुनिको शिलालेखमा पाँचौं शताब्दी भनी जनिएको छ । यो मथुराका एक महान मूर्तिकार दिन्नाद्वारा निर्मित महापरिनिर्वाण मुद्रामा करुणाको सागर, भगवन बुद्धको दयनीय पवित्र प्रतिमा हो ।

भगवान बुद्धले आफ्नो अन्तिम उपदेश दिएको ठाउँ मठाकुवर तीर्थस्थल हो । निर्वाण स्तूपबाट मठाकुवर मन्दिर करिब ४०० गजको दूरीमा छ । यहाँ बोधी रूखमुनि पृथ्वी स्पर्श मुद्रा (भूमिस्पर्श मुद्रा) मा भगवान बुद्धको ढुङ्गाको मूर्ति उत्खनन गरिएको थियो । मूर्तिको आधारमा रहेको शिलालेख १० औं–११ औं शताब्दीको हो । यस मन्दिरको छेउमा एउटा गुम्बाको भग्नावशेष फेला परेको थियो ।

बिहानको खाजापछि कुनै पवित्र स्थलहरु दर्शन गर्न छुटेको भए दर्शन भ्रमण गर्नेछौं र पटनाको लागि यात्रा गर्नेछौं । साथै, बाटोमा, बैशालीको दर्शन भ्रमण गर्नेछौं । बैशालीको नाम राजा बिशालबाट आएका हुन् र यो लिच्छबीहरुको राजधानी थियो । महापरिनिर्वाणपछि प्राप्त भएको बुद्धका अस्तुहरूको आठ भागहरूमध्ये एक भागलाई श्रद्धापूर्वक बैशाली ल्याई स्तुपा निर्माण गरिएको थियो । बैशाली तेस्रो महत्वपूर्ण स्थान थियो, जहाँ बुद्धले बुद्धत्व प्राप्त गरेपछि आफ्नो तेस्रो उपदेश दिएका थिए । यहाँ बुद्धद्वारा भिक्षु संघको आयोजना गरी थप हेरचाहका लागि आमा महाप्रजापति गौतमीलाई हस्तान्तरण गरिएको थियो । बैशालीको भ्रमणपछि, पटनाको यात्रा थाल्ने छौं । समय मिलाएर हामी बिहार प्रदेशका विभिन्न भागहरूबाट पुरातात्विक खोज र उत्खनन् क्रममा प्राप्त बुद्ध अवशेषहरूको दर्शन आवलोकन गर्न पटना सङ्ग्रहालयको भ्रमण गर्नेछौं ।

बिहानको खाजापछि हामी नालंदाको यात्रमा निस्कने छौं । नालंदा पुग्नुभन्दा पहिले बाटोमा हामी राजगीर पर्वतको दर्शन भ्रमण गर्नेछौं । राजगीर दोस्रो महत्वपूर्ण स्थान हो, जहाँ बुद्धले बुद्धत्व प्राप्त गरेपछि दोस्रो उपदेश दिएका थिए । राजगीर पर्वतको दर्शन भ्रमणपछि हामी सप्तपर्णी गुफा, तातो पानीको मुहान, गिद्ध कुट पर्वत (च्यगो फुपोइ री), राजगीरको विश्व शान्ति स्तूप र नालंदा विश्वविद्यालयको भग्नावशेष, सङ्ग्रहालय, नालन्दाका मन्दिर र स्तूपहरूको दर्शन भ्रमण गर्नेछौं ।

बिहानको खाजापछि कुनै पवित्र स्थलहरु दर्शन भ्रमण गर्न छुटेको भए दर्शन भ्रमण गर्नेछौं र त्यसपछि बोधगयाको लागि आरामदायी यात्रा गर्नेछौं । बोधगया पुगेपछि हामी होटलमा बास बस्नेछौं र बाँकी दिन आराम गर्नेछौं ।

हामी महाबोधि मन्दिरको भ्रमण गर्नेछौं, जुन बोधगयाको सबैभन्दा लोकप्रिय र पवित्र मन्दिरहरूमध्ये प्रमुख हो भने बौद्ध संसारको सबैभन्दा लोकप्रिय मन्दिरहरू मध्ये एक हो । त्यहीँ बोधिवृक्षमुनि भगवान बुद्धले पूर्णिमाको दिनमा आज भन्दा करिब २६०० वर्ष पहिले बुद्धत्व प्राप्त गरेका थिए । महाबोधि मन्दिर सम्राट अशोकले आफ्नो बोधगयाको दर्शन भ्रमण क्रममा बुद्धले महापरिनिर्वाण लिनुभएको २५० वर्षपछि निर्माण गरेका थिए । हामीले यहाँ पनि बुद्धजन्मास्थल लुम्बिनीमा जस्तै विभिन्न देशका मानिसहरूद्वारा निर्मित धेरै मन्दिर÷मठहरूको दर्शन भ्रमण गर्न सकिनेछ । महाबोधि मन्दिर र बोधिवृक्षको भ्रमण पश्चात बाँकी दिन धार्मिक कार्यमा भाग लिन सकिनेछ । हामी बुद्धसँग सम्बन्धित धार्मिक महत्वका निम्न स्थलहरूको भ्रमण गरिरहन्छौं ।

• सील्वाछल् तुर्ठो ।
• लोटुक कावा ।
• नरञ्जान खोला
• ठुलो बुद्धा मुर्ती ।
• धेरै गुम्बाहरु ।
• ज्यीक्सु रुंवी तुर्ठो ।

बिहानको खाजापछि सारनाथ हुँदै वाराणसीको लागि ड्राइभ गर्नुहोस् । सारनाथ गौतम बुद्धले पहिलो धर्म दर्शन दिनुभएको (धर्म सिकाएको) ठाउँको रूपमा प्रख्यात छ, जहाँ बुद्धले बुद्धत्व प्राप्त गरेपछि पहिलो धर्म उपदेश दिनुभएको थियो । यो ठाउँ बौद्ध धर्मको मूल संघको स्थापना भएको स्थान पनि हो । बुद्ध पूर्णिमा (भगवान बुद्धको जन्मदिन) को अवसरमा बुद्धका अस्तुको अवशेषहरूको दर्शन यात्रा निकालिन्छन् । बौद्ध धर्मको प्रसिद्ध मन्त्र ‘बुद्धम् सरनाम गच्छमि’, को शुरुवात (उत्पत्ति) पनि सारनाथबाट नै भएको हो । तीन रत्नहरू – “बुद्धम् सरनाम गच्छमि” म बुद्धको शरणमा जान्छु, “धम्मम सरनाम गच्छमि” म धम्म चक्रको शरणमा जान्छु, “संघम सरनाम गच्छमि” म संघको शरणमा जान्छु – धम्म शपथ पहिलो पटक यहाँ शुरु गरिएको थियो, जुन त्यसबेलादेखि आजसम्म अपरिवर्तित छ । तसर्थ प्रत्येक बौद्ध तीर्थयात्रीले आफ्नो जीवनकालमा सारनाथको दर्शनको लागि आशीर्वाद प्राप्त गर्ने प्रयास गर्दछ । बाटोमा पवित्र स्थल सारनाथको भ्रमण गरेपछि, रातको बसाइको लागि हामी वाराणसी जानेछौं । वाराणसीपछि हिन्दु भारतको धार्मिक राजधानी र भारतीय जीवनको एक सूक्ष्म जग बन्न गएको स्थान भए पनि भगवान बुद्धले आफ्ना पाँच शिष्यहरूलाई चार महान सत्यहरूको प्रथम उपदेश दिएको पवित्र स्थान हो ।

वाराणसीको जन्म अज्ञात छ, जब भगवान बुद्ध ५०० ईसापूर्वमा वाराणसी आइपुग्दा, उनले एक पुरानो बस्ती भेट्टाए । तसर्थ वाराणसी संसारको सबैभन्दा पुरानो शहरहरूमध्ये एक (जुन अनुमानित ५००० वर्ष पुरानो) हो । यो स्थान यसको आध्यात्मिक र साँस्कृतिक इतिहासको लागि प्रसिद्ध छ, र हिन्दुहरू वाराणसीमा मृत्यु र दाहसंस्कार प्रप्त गरे मुक्ति पाइने विश्वास गर्छन् । वाराणसीमा तपाईंले धेरै पुरानो मन्दिरहरू, नदी किनारहरू, साना गल्लीहरू, खाना, संस्कृति र सम्पूर्ण वातावरणको पुरातन रूप देख्नुहुनेछ । दिउँसो, हामी शहरको पुरानो भाग भ्रमण गर्छौं र साँझ सूर्यास्तमा आरती पूजा अवलोकन भ्रमण गर्नेछौं ।

वाराणसीबाट हामी सडकमार्ग हुँदै काठमाडौं फर्कनेछौं । ड्राइभ गरेर फर्कने बाटो उस्तै सुन्दर छ र हामी कुनै हतार नगरी फर्कने छौं । कुल ड्राइभिङ दूरी ५२५ किलोमिटर छ, तर बाटोमा आराम गर्ने समय सहित न्यूनतम १५ घण्टा लाग्नेछ । उडानमार्ग लिन चाहनेहरूले वाराणसीदेखि दिल्ली र दिल्लीदेखि काठमाडौं उडान गर्नुपर्नेछ ।